Blog

Γλώσσα:

Ένα φωνητικό-ακουστικό σύστημα συμβατικών σημείων για την διατύπωση και συναλλαγή απόψεων, γνώσεων και πληροφοριών, καθώς και την μετάδοσή τους από γενιά σε γενιά, το οποίο βασίζεται σε νοητικές διαδικασίες και καθορίζεται από το εκάστοτε κοινωνικό σύστημα.

(Bussmann)

Η γλώσσα αποτελεί τον πυρήνα της συνολικής ψυχολογικής και γνωστικής ανάπτυξης ενός παιδιού. Ειδικά στην περίοδο της νηπιακής ηλικίας, η νοητική και κοινωνική ζωή των παιδιών μετασχηματίζεται εντελώς χάρη στην εκρηκτική ανάπτυξη της ικανότητας τους να κατανοούν και να χρησιμοποιούν τη γλώσσα. Ενώ στην ηλικία των 18 μηνών ένα νήπιο χρειάζεται τους ενηλίκους του στενού του περιβάλλοντος ως «μεταφραστές» των γλωσσικών του μηνυμάτων και η επικοινωνία του με τον κόσμο εξαρτάται από την ακρίβεια με την οποία τα άλλα άτομα θα «μαντέψουν» αυτά που λέει, στην ηλικία των 3 ετών τα περισσότερα νήπια είναι σε θέση να μοιραστούν τις σκέψεις τους με άλλους χωρίς σχεδόν κανένα γλωσσικό εμπόδιο. Υπάρχει τεράστια πρόοδος στο συντακτικό, δηλαδή στους τρόπους με τους οποίους το παιδί οργανώνει τις λέξεις που εκφράζει, ενώ εξίσου σημαντική είναι η πρόοδος που παρουσιάζεται στο σημασιολογικό τομέα, δηλαδή στα νοήματα που εκφράζει το παιδί, όπως και στη γενικότερη ικανότητα γλωσσικής επικοινωνίας.

Το λεξιλόγιο παρουσιάζει ραγδαία αύξηση κατά τη διάρκεια της προσχολικής ηλικίας. Τα παιδιά προσθέτουν περίπου 50 λέξεις κάθε μήνα στο λεξιλόγιό τους (Τζουριάδου, 1995). Έρευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά ηλικίας 4 έως 5 ετών χρησιμοποιούν περί τις 2 χιλιάδες λέξεις (Justice & Pence, 2008), ενώ αντιλαμβάνονται, κατά μέσο όρο, περί τις 4 έως 5 χιλιάδες λέξεις (Brisk & Harrington, 2007. Οικονομίδης, 2003α). Το παραγωγικό / εκφραστικό λεξιλόγιο των νηπίων, δηλαδή το σύνολο των λέξεων που μπορούν να παράγουν είναι πολύ πιο περιορισμένο από το προσληπτικό λεξιλόγιο, δηλαδή το σύνολο των λέξεων που μπορούν να αντιληφθούν και να κατανοήσουν (Melka, 1997). Η διαδικασία της απόκτησης καινούριων λέξεων είναι χρονοβόρα. Ακούγοντας μια λέξη για πρώτη φορά το παιδί κάνει μια αρχική υπόθεση για τη σημασία της. Αργότερα την αναθεωρεί και βαθμιαία τη διαφοροποιεί ώσπου να συμπέσει με τη σημασία που η λέξη αυτή έχει για τους ενηλίκους.

Στάδια Ανάπτυξης της Γλώσσας

• 12^ος μήνας: Πρώτες πραγματικές λέξεις. Οι πρώτες αυτές μεμονωμένες λέξεις χαρακτηρίζονται μάλιστα ως ολοφράσεις, αφού το παιδί προσπαθεί με μια λέξη να εκφράσει σχέσεις ανάμεσα σε αντικείμενα και πρόσωπα, και όχι απλώς να κατονομάσει δραστηριότητες ή πράγματα.
• 18^ος μήνας: τηλεγραφικός λόγος: συνδυασμός 2, 3 λέξεων και σχηματισμός απλών προτάσεων. Σημαντικές παραλείψεις.
• 2 ετών: Ολοκληρωμένες, πιο πολύπλοκες προτάσεις που αποτελούνται όχι μόνο από ουσιαστικά και ρήματα αλλά και από βοηθητικά μέρη του λόγου.
• 3 ετών: Κατάκτηση μορφολογικών και γραμματικών κανόνων για την κλίση των ρημάτων και των ουσιαστικών και για τον σχηματισμό του πληθυντικού αριθμού. Παρατηρούνται λάθη λόγω της τάσης γενίκευσης της χρήσης των κανόνων αυτών. Για παράδειγμα, χρήση αύξηση ε- στην κλίση των παρελθοντικών χρόνων, δηλαδή σχηματίζουν τύπους όπως έθελε αντί για ήθελε.
• 4 – 4.5 ετών: Φαινόμενο γενικεύσεων του πλάτους της έννοιας, κατά το οποίο παρατηρείται η αντιστοίχιση της λέξης με τη σημασία της χωρίς, όμως, να έχει επιτευχθεί πλήρως η κατανόησή της.
• 6 ετών: Αφηρημένες και σύνθετες γλωσσικές δομές, χρήση εκφράσεων που μοιάζουν με αυτές που χρησιμοποιούν οι ενήλικες.

Όλα όμως τα παιδιά δεν αναπτύσσονται με τον ίδιο ρυθμό. Άλλα αναπτύσσονται γρηγορότερα, άλλα με βραδύτερο ρυθμό και άλλα παρουσιάζουν σημαντική καθυστέρηση. Η καθυστέρηση λόγου και ομιλίας είναι ένα συχνό φαινόμενο στην παιδική ηλικία, που μάλιστα παρουσιάζεται έως και στο 32% του φυσιολογικού πληθυσμού. Η κατάκτηση των γλωσσικών δεξιοτήτων ποικίλλει χρονολογικά από παιδί σε παιδί και πολλά παιδιά που παρουσιάζουν μικρή καθυστέρηση στο λόγο εξελίσσονται απόλυτα φυσιολογικά. Συγκεκριμένα το 60% των παιδιών που βρίσκονται σε ομάδα υψηλού κινδύνου, αναπτύσσει τελικά μέχρι και την ηλικία των 3 ετών φυσιολογική ομιλία.

Το τελικό προϊόν της γλωσσικής ανάπτυξης είναι αποτέλεσμα της δυναμικής αλληλεπίδρασης δύο παραγόντων, της ωρίμανσης και της μάθησης. Σύμφωνα με τον Vygotksy, η εκμάθηση και η ανάπτυξη της γλώσσας συντελείται μέσα στα πλαίσια των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων των παιδιών με τους άλλους ανθρώπους, και ιδιαιτέρως με τους γονείς τους.

Η Συμβολή των Γονέων στη Γλωσσική Ανάπτυξη των Παιδιών

Πώς θα βοηθήσετε το παιδί σας να μιλήσει; Με ποιούς τρόπους μπορεί η γονική συμπεριφορά να επηρεάσει τη γλωσσική ανάπτυξη ενός νηπίου;

Συμβουλές ανάπτυξης λόγου

• Πρώιμη παροχή ερεθισμάτων: Η παροχή ερεθισμάτων συμβάλλει καταλυτικά στη μεγαλύτερη και πλουσιότερη ανάπτυξη του παιδικού εγκεφάλου. Παίξτε με το παιδί σας, διαβάστε του βιβλία, μιλήστε το, βγάλτε το βόλτα και περιγράψτε όσα συναντάτε στο δρόμο. Πάντα με ισορροπία φροντίστε ώστε το παιδί να εκτίθεται σε διάφορα ερεθίσματα στη διάρκεια της ημέρας.
• Ενημερωθείτε σωστά και εκπαιδευτείτε να αναγνωρίζετε το στάδιο στο οποίο βρίσκετε το παιδί σας. Κάθε στάδιο έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά και ανάγκες, συνεπώς χρήζει διαφορετικής προσέγγισης.
• Μη διορθώνετε τα αναμενόμενα ανά στάδιο λάθη του παιδιού: Αφενός το παιδί δεν θα μπορεί ακόμα να κατανοήσει τις διορθώσεις σας, και αφετέρου μπορεί να μειωθεί ο αυθορμητισμός του να δοκιμάζει νέες λέξεις. Τα νήπια των οποίων η γλώσσα διορθώνεται συνεχώς, στην ηλικία των 3 ετών τείνουν να έχουν μικρότερο λεξιλόγιο από εκείνα στα οποία επιτρέπεται να εκφραστούν ελεύθερα και δεν διακατέχονται συνεχώς από το φόβο της κριτικής. Αυτό που έχει αποδειχθεί πιο αποτελεσματικό είναι όταν οι γονείς μιλούν με όσο πιο φυσικό τρόπο γίνεται στα παιδιά τους και ταυτόχρονα κάνουν προσπάθεια να κατανοήσουν το νόημα αυτών που λέει το παιδί με τον ιδιαίτερο τρόπο του.
• Ακούστε το παιδί σας: Ένα σημαντικό στοιχείο της επικοινωνίας είναι η ικανότητα του ατόμου να «ακούει» τους άλλους. Για να μάθει το παιδί να ακούει τους άλλους, πρέπει πρωτίστως οι γονείς, να δίνουν προσοχή και να ακούν οι ίδιοι. Είναι σημαντικό για το νήπιο να παίρνει άμεση ανταπόκριση σε αυτά που λέει ή ρωτά, επειδή αυτό του δείχνει τόσο ότι γίνεται κατανοητό από τους άλλους όσο και ότι αξίζει τον κόπο να συνομιλεί με τους άλλους. Τα νήπια μιλούν μόνο όταν τα ίδια καταλαβαίνουν τι λένε (μπορεί οι άλλοι να μην καταλαβαίνουν, αλλά αυτό είναι άσχετο!). Γονείς ή νηπιαγωγοί μπορούν να βοηθήσουν το νήπιο σε σημαντικό βαθμό αν δίνουν προσοχή και ερμηνεύουν ορθά κάποιες ενδείξεις του και αν υποστηρίζουν και μεγιστοποιούν αυτά που είναι ικανό να πει, παρά αν προσπαθούν συνεχώς να του διδάξουν καινούρια πράγματα που είναι πέρα από τις δυνατότητες του.
• Παρέχοντας ορθά γλωσσικά μοντέλα: Χρησιμοποιούμε απλές προτάσεις στα μικρά παιδιά (κάτω των τριών χρόνων), αλλά πάντοτε με ορθή προφορά των λέξεων. Αποφύγετε «μωρουδίστικες» λέξεις. Για τα πιο μεγάλα παιδιά (πάνω από τριών ετών) δεν φοβόμαστε να χρησιμοποιήσουμε «δύσκολες», κατά την γνώμη μας, ως προς την προφορά ή την εννοιολογική ερμηνεία λέξεις. Ακόμα και αν τα παιδιά δεν καταλαβαίνουν την σημασία τους και δυσκολεύονται με την προφορά τους, σταδιακά μέσα από την χρήση τους κατανοούν πότε αυτές χρησιμοποιούνται, τις συνδέουν δηλαδή με τις αντίστοιχες επικοινωνιακές περιστάσεις και τις αποκωδικοποιούν.
• Εφαρμόζοντας την ενεργητική μάθηση: Για το αεικίνητο νήπιο, το «μαθαίνω» σημαίνει «κάνω πράγματα» και όχι «διδάσκομαι παθητικά». Τα νήπια είναι τόσο απασχολημένα να τρέχουν από τη μια δραστηριότητα στην άλλη ώστε συνήθως μαθαίνουν διάφορα πράγματα καθ’ οδών Συσχετίζουν τις λέξεις άμεσα με τις πράξεις και έτσι μπορούν να μάθουν με περισσότερη ευκολία αν λαμβάνουν μέρος ενεργά στα διάφορα συμβάντα. Για παράδειγμα, έχουμε ένα δίσκο με διάφορα φρούτα. Αν το νήπιο εμπλακεί ενεργά μαζί μας στην παρασκευή της φρουτοσαλάτας, θα μάθει πολύ πιο εύκολα και γρήγορα τα ονόματα των φρούτων. Επιπλέον, η ποικιλία χρωμάτων και σχημάτων θα αποσπάσουν τόσο πολύ την προσοχή του που πιθανότατα θα δημιουργήσει στο μυαλό του σταθερούς συσχετισμούς ανάμεσα στα αντικείμενα και στα αντίστοιχα ονόματα τους. Η κατάκτηση της γλώσσας είναι μια ενεργός διαδικασία, και όσο περισσότερο τα παιδιά καλούνται να συμμετάσχουν, τόσο πιο θετικό είναι το τελικό αποτέλεσμα.
• Συγκεντρωθείτε στο τώρα: τα νήπια δεν αρέσκονται να μιλούν για πράγματα που δεν είναι του άμεσου παρόντος και σε τέτοιες περιπτώσεις η προσοχή τους αποσπάται πολύ γρήγορα σε άλλα πράγματα και η συνομιλία είναι πολύ μικρής διάρκειας. Βρείτε ευκαιρίες για μάθηση στο «τώρα» με βάση το ενδιαφέρον του παιδιού επί του παρόντος. Περιγράψτε κάθε κίνησή σας όταν μαγειρεύετε, καθαρίζετε, οδηγείτε, ψωνίζετε π.χ. «τώρα κόβουμε τις πατάτες και θα βάλουμε μέσα και λίγο αλάτι,» «Περιμένουμε να ανάψει το φανάρι πράσινο. Μετά θα στρίψουμε δεξιά.».
• Διαλέξτε με προσοχή τα παιχνίδια του παιδιού: Πολλές λέξεις, όπως για παράδειγμα τα χρώματα ή τα σχήματα, πρέπει να διδαχθούν άμεσα, επειδή το νήπιο δεν μπορεί να τα μάθει τόσο εύκολα μέσα από τυχαίες συνδιαλέξεις. Για το σκοπό αυτό κυκλοφορούν στο εμπόριο διάφορα παιγνίδια, με τα οποία ωστόσο πρέπει να είμαστε αρκετά προσεκτικοί. Τα περισσότερα προσπαθούν να διδάξουν στο παιδί πολλά πράγματα ταυτοχρόνως. Το παιδί που παλεύει να μάθει τα χρώματα μάλλον θα συγχυστεί αν βρεθεί αντιμέτωπο μαζί και ταυτοχρόνως με χρώματα, σχήματα και ταίριασμα σχημάτων σε puzzle! Το νήπιο θα μάθει με περισσότερη ευκολία αν έχει την ευκαιρία να στρέφει την προσοχή του σε ένα πράγμα κάθε φορά.
• «Χτίστε» τις προτάσεις των παιδιών: Από την ηλικία των 2 χρόνων, όπου το παιδί αρχίζει να βάζει δύο λέξεις μαζί, μέχρι ακόμα και την ηλικία των 5 χρόνων, μπορούμε να ενισχύουμε την παραγωγή φράσεων ή προτάσεων των παιδιών «χτίζοντας» πάνω στις προτάσεις που ήδη χρησιμοποιούν προσθέτοντας 1-3 λέξεις στην υπάρχουσα πρόταση. Η επέκταση των προτάσεων είναι ένα σημαντικό βοήθημα για το νήπιο και ένας τρόπος τόσο για να πάρει καθαρά το μήνυμα ότι το ακούμε προσεκτικά, όσο και για να εμπλουτίσομε το λεξιλόγιο του. Επίσης, τους κάνουμε συμπληρωματικές ερωτήσεις για να τα ενθαρρύνουμε να περιγράψουν με πιο πολλές λέξεις τις σκέψεις τους. Για παράδειγμα, όταν το τρίχρονο παιδί λέει «να πάμε βόλτα» και δείχνει το αυτοκίνητο, ο ενήλικας επαναλαμβάνει και προσθέτει «να πάμε βόλτα με το αυτοκίνητο». Ή σαν μια άλλη εναλλακτική προσέγγιση ρωτάμε το παιδί «Πώς θα ήθελες να πάμε βόλτα;». Η τακτική επέκτασης των προτάσεων του παιδιού δεν περιλαμβάνει άμεση διόρθωση των λέξεων ή της γραμματικής που χρησιμοποιεί το παιδί. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, δεν είναι καθόλου εποικοδομητικό να ασκείται συνεχώς κριτική και να διορθώνεται το παιδί ξανά και ξανά όταν προσπαθεί να επικοινωνήσει.